ماهیان خاویاری دریای خزر گذشته، حال و آینده

*دکتر سید مصطفی عقیلی نژاد- دریای خزر از زیستگاه های طبیعی آبزیان و در این بین ماهیان خاویاری ، از گرانبهاترین موجودات آبزی جهان می باشد که خاویار یا مروارید سیاه ، یکی از لوکس ترین محصولات غذائی جهان  را در خود پرورانده و درگذشته ی نزدیک کشور ما ایران یکی از بزرگترین صادر کنندگان این کالای ارزشمند محسوب می گردید. 

 

 آمارها نشان می دهد که در طول سال های گذشته حداکثر میزان بهره برداری از ماهیان خاویاری دریای خزر ، طی سال 1987 به مقدار حدود 27 هزار تن گوشت و 3000 تن خاویار و تکثیر مصنوعی انواع گونه های ماهیان خاویاری تا بیش از 140 میلیون قطعه بعنوان یک رکورد به ثبت  رسیده است. قدمت بهره برداری از ماهیان خاویاری به حدود 2500 سال پیش بر 

می گردد.

 

 پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و گسست نظام مدیریت بهره برداری  یکپارچه حاکم بر دریای خزر، همراه با سایر عوامل از جمله تغییرات اقلیمی ، تخریب زیستگاهها و افزایش صید غیر قانونی منجر به آسیب شدید بر ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر گردیده است بنحویکه از سال 1998 تجارت کلیه گونه های ماهیان خاویاری تحت نظر کنوانسیون تجارت گونه های در معرض خطر Cites)) قرار گرفت و متعاقباً از سال 2010 میلادی با گذشت حدود 11 سال و تداوم کاهش نزولی صید تجاری انواع ماهیان خاویاری برای مدت 5 سال ممنوع و مجدداً  نیز تا پایان سال 2016 به مدت 2 سال دیگر تمدید گردید.

 

 ارزیابی روند صید در حوزه جنوبی دریای خزر و استان گلستان نشان دهنده کاهش شدید انواع گونه های ماهیان خاویاری می باشد بویزه صید گونه چالباش(تاس ماهی) تا 877 برابر و ازون برون(دراکول) تا 765 برابر طی سه دهه اخیر و نسبت به حداکثر میزان برداشت کاهش یافته است . بررسیهای آماری از نظر منطقه جغرافیائی در طول دوران بهره برداری گویای اینست که ،  بیشترین میزان استحصال خاویار بین استانهای شمالی در استان گلستان و به عنوان جایگاه اول در سطح کشور به ثبت رسیده است . طی 12 سال اخیر نیز بیشترین میزان کاهش صید ماهیان خاویاری نیز در حوزه استان گلستان رخ داده است . افزایش لجام گسیخته صید غیر قانونی به دلیل ارزش بالای خاویار وحشی دریای خزر موجب قرار گرفتن کلیه گونه های ماهیان خاویاری در آستانه انقراض شده و تعداد زیادی از جمعیت ها و  همچنین تنوع ژنتیکی به طور کلی از بین رفته اند.  

 

در حال حاضر IUCN ماهیان خاویاری را در فهرست گونه های شدیدا در معرض خطر قرار داده است. منطقه  صید و صیادی حوزه استان گلستان یکی از مناطق بی نظیر به لحاظ وجود اکوسیستم های طبیعی همانند خلیج گرگان و جزیره آشوراده بعنوان تنها خلیج و جزیره یگانه ی خزری ایران با ارزشهای تاریخی ، زیست محیطی و شیلاتی موجب تمایز آن با سایر مناطق ساحلی و مستلزم داشتن نگاه صحیح و دقیق و برنامه های عملی موثر در راستای بهبود روند موجود می باشد. کاهش سطح آب دریای خزر طی پنجساله اخیر تشدید گردیده و اثرات زیانباری بر اکوسیستم های آبی تالاب گمیشان وخلیج گرگان و رودخانه های مهم گرگانرود و قره سو بعنوان زایشگاه و محل تکثیر طبیعی وپرواربندی انواع آبزیان داشته است. مدیریت امور ماهیان خاویاری از ابتدای سال 1384 بواسطه تبصره 5 ماده واحده تأسیس سازمان شیلات ایران با وظیفه مندی تصدی گری صید،فرآوری ، نگهداری ، فروش خاویار ماهیان خاویاری پس از منفک شدن از شیلات ، زیر نظر شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی تشکیل گردید حوزه فعالیت امور ماهیان خاویاری در طول حدود 100 کیلومتر نوار ساحلی استان در 5 مرکز صید ماهیان مولد با مرکزیت فرآوری و نگهداری آشوراده و ستاد در شهرستان گرگان در حال انجام وظیفه می باشد طی یک دهه گذشته 100% وظایف تصدی گری صید ماهیان خاویاری به بخش خصوصی واگذارشده است و در جهت تغییر نگرش انطباق فعالیت ها با روند موجود نسبت به تعدیل، تجهیز و برگزاری دوره های آموزشی جهت جامعه صیادی و کارشناسان و افزایش سطح مهارت اقدامات مهمی صورت پذیرفته است یکی از مهمترین فعالیت های این مدیریت تأمین ماهیان مولد خاویاری جهت بازسازی ذخایر با توجه به ممنوعیت صید تجاری دریای خزر در وضعیت جدید است ارتقاء آگاهی و دانش و تجربه و ایجاد باور در جامعه صیادی و تجهیز قایقهای صید و مراکز صیدگاهی موجب گردیده که 100% ماهیان صید شده در اختیار کارشناسان و نمایندگان مراکز تکثیر و بازسازی جهت احیاء ذخایر قرار گیرد .

 

ذخایر ماهیان خاویاری حوزه آبهای گلستان بلحاظ فیزیولوژیکی مستعدترین جمعیت برای تکثیر مصنوعی در محدوده جنوبی دریای خزر محسوب می شوند، در خاتمه یادآور می گردد علی رغم اقدامات مهم انجام پذیرفته در عرصه پرورش ماهیان خاویاری طی سنوات اخیر، لازم است با توجه به محدودیت زمان و به دلیل سرعت  روند سیر نزولی شدید ذخیره و عدم امکان جبران آن در جهت حفظ ، بازسازی و احیاء ذخایر ژنتیکی گونه های ارزشمند ماهیان خاویاری که طی دهها میلیون ها سال در زیستگاه منحصر بفرد جهانی یعنی دریای خزر شکل گرفته گامهای اساسی برداشته شود، بدیهی است دستیابی به حفاظت همه جانبه این میراث تاریخی با تاکید بر لزوم برخورداری از اشتغال پایدار برای ساحل نشینان مستلزم عزم جدی و تدوین یک برنامه جامع استراتژیک با اهداف بلند مدت (20ساله )می باشد.

* مدیر ماهیان خاویاری گلستان