گندمی را زیر خاک انداختند پس زخاکش خوشهها برساختند
بار دیگر کوفتندش ز آسیا قیمتش افزود و نان شد جانفزا
(مولانا)
ویژگیهای دانه گندم
1-رنگ دانه:
در بین غلات شاید رنگ ظاهری دانه گندم از قدیم مورد توجه مصرف کنندگان بوده است در صورتی که در مراکز پژوهشی و اصلاح بذر نسبت به رنگ دانه توجه چندانی نشده است زیرا طبق بررسیهای انجام شده رنگ پوست دانه به طور مطلق نمایانگر بالا بودن ارزش نانوایی آن نیست 0 رنگ دانه غلات حتی در گندم، یولاف و جو بسیار متغیر است و بستگی به چگونگی ساختمان دانه ,درصد مواد رنگی موجود دردانه, شرایط آب و هوایی محل رویش ,ضخامت پوسته دانه ,زمان تولید گل, زمان رسیدن و اثر حمله آفات و بیماریها دارد. نسبت مواد رنگی موجود دردانه غلات به خصوص گندم در ارقام مختلف کاملاً متفاوت بوده و هر چه مواد رنگی موجود در پوسته دانه بیشتر باشد رنگ ظاهری یا پوست دانه تیره تر خواهد بود. عواملی که سبب تغییر رنگ دانه میشوند عبارتند از :
- سرما; این عامل سبب چروکیدگی و تغییر رنگ دانه میگردد
- برداشت زودتر از موقع رنگ دانه ممکن است سبز و یا خاکستری باشد.
- اثر حمله برخی بیماریها مانند زنگها و سیاهک ها.
- خشک کردن مصنوعی دانه
- رسیدن بیش از حد دانه.
- گرمای شدید منطقه هنگام رسیدن دانه.
- کمبود مواد غذایی و تغذیه نامناسب و متعادل گیاه.
بطورکلی مواد رنگی موجود در هر یک از قسمتهای دانه گندم عبارتند از :
در پوست دانه ماده ای است به نام آنتوسیانین
لایه آلورون دارای ماده ای به نام کاروتنوئید و آندوسپرم دانه دارای ماده ای به نام گزانتوفیل و مقداری کاروتن بوده و سرانجام جوانه دارای ماده رنگینی به نام فلاون میباشد.
2-اندازه دانه:
یکی از موارد مورد توجه که در افزایش کمیت وکیفیت دانه موثر میباشد اندازه دانه است که باید با توجه به رقم کاشت و شرایط کلی زراعت در حد طبیعی بوده اندازه دانه بستگی کامل به شرایط آب و هوایی و رقم مورد کاشت داشته لکن عواملی نیز سبب تغییر اندازه دانه میگردند که عبارتند از:
- کمبود مواد غذایی
- اشکال و بدی تغذیه گیاه
- حمله آفات بیماریها
- کمبود رطوبت و یا آب
- کمبود نور
- وزش بادهای گرم و خشک و شدید
- نامناسب بودن بافت و عمق خاک
3-وزن دانه:
وزن هر دانه بستگی به اندازه دانه و چگونگی رشد و نمو گیاه و شرایط آب و هوایی و تغذیه گیاه و سرانجام مواد ذخیره درون دانه دارد. هرچه دانه بزرگتر و سنگینتر باشند به همان نسبت آرد بیشتری تولید کرده و کمیت آن نیز زیادتر است. در مناطقی که بارندگی و یا آبیاری کافی صورت گرفته و هوا نیز مساعد باشد وزن دانهها سنگینتر خواهد بود. در مناطق خشک به علت گرما و تبخیر و تعریق شدید معمولاً دانهها سبکتر میباشند. در مناطق دیم نیز به علت کمی رطوبت و تغذیه نامناسب وزن دانهها کمتر از زراعتهای آبی است. در مناطقی که دارای زمستانهای سرد و طولانی و یا بهار خشک و گرم باشند دانه های حاصل سبک و کوچک خواهند بود. بارندگی کافی و هوای معتدل سبب درشتی و سنگینی دانهها شده و بارندگی زیاد /همراه با هوای سرد تولید دانه های سبک و کوچک خواهند نمود.
4-شکل دانه :
شکل دانه در مورد هر یک از گیاهان معمولاً مشخص و ثابت بوده و تأثیری در مقدار پروتئین و یا ارزش نانوایی گندم ندارد,مگر آنکه عوامل نامساعدی سبب تغییر شکل دانهها میگردند.
5-آردی و یا شیشه ای بودن دانه:
در گندمهای نرم ذرات نشاسته و پروتئین موجود در آن به صورت نامنظم در داخل دانه مجتمع گردیده و بین آنها فضای خالی که از هوا اشغال شده وجود دارد و در نتیجه مقطع آنها آردی یا نشاسته ای بوده و دارای پروتئین کمتری میباشند. در گندمهای سخت,به صورت ذرات فشرده و متراکم در داخل ذرات نشاسته قرارگرفته و به حالت شفاف دیده شده و فاقد فضای خالی میباشند .این گندمها که به شیشهای مرسوم هستند پروتئین زیادتری داشته و آرد حاصل از آنها نیز بیشتر است. کودهای ازته در حد مناسب سبب افزایش پروتئین و شیشه ای شدن دانهها میگردند.
انبار کردن و نگهداری گندم
دانه گندم که بدون شک قدیمیترین و با ارزشترین دانه نباتی نزد انسانها بوده و این ارزش و اهمیت تا امروز نیز همچنان پا برجا مانده است از سالیان بسیار دور به عنوان غذای اولیه مورد استفاده قرار گرفته ولی به طور دقیق زمان و یا تاریخ همبستگی انسان به این گیاه مشخص نیست وهمان طور که در تاریخچه و کلیات بیان گردیده از حدود 10000 سال قبل از میلاد دانه آن مورد استفاده بشر قرار گرفته و در بین محصولات زراعی به طرق مختلف به ویژه به صورت نان و در تمام طول سال مورد استعمال روزانه داشته. لکن زراعت آن در هر منطقه بیش از یک بار در سال صورت نمیگیرد. بدین لحاظ از قدیمالایام قسمت زیادی از دانه های حاصل را برای فصول نا مساعد سال به خصوص پاییز و زمستان که نسبت به بهار و تابستان مواد غذایی اولیه کمتری در اختیار انسان بوده در محلهای مناسبی ذخیره کرده و به تدریج در طول سال از آن استفاده مینمودهاند. این روش طی نسلهای مختلف انجام شده و هر نسل با توجه به تحول تکنیک در زمان خود تغییری در روش نگهداری گندم به وجود آورده تا به امروز که از سیلو های مدرن وبا گنجایش زیاد جهت ذخیره و نگهداری گندم استفاده میگردد. عواملی مانند آب و هوای محل کاشت، همچنین نحوه برداشت، وسایل برداشت و چگونگی عمل برداشت و زمان برداشت نیز از نظر درصد رسیدگی گندم تأثیر زیادی در انبار کردن و نگهداری دانهها دارد. دانه گندم پس از رسیدن کامل و جدا شدن از سایر اندامها به خصوص سنبله، یک عنصر زنده ای میباشد که در شرایط خشک و نامساعد هیچ گونه فعالیتی ندارد. لکن هر گاه در شرایط مساعد از نظر رطوبت و حرارت قرار گیرد فعالیت و زندگی گیاهی خود را شروع خواهد کرد .بدین منظور محل نگهداری گندم باید دارای شرایط مناسب و ویژه ای باشد تا در این محیط از دانه های ذخیره شده جوانه ای به وجود نیاید. بدین منظور دانه گندم هنگام انبار کردن باید رطوبت ثابت و مشخص داشته باشد و این رطوبت نباید بیش از 14 درصد باشد زیرا پس از انباشتهشده دانهها روی هم هر چه رطوبت بیشتر باشد و درجه حرارت انبار بالا رود مقداری از رطوبت موجود در دانهها تبخیر شده (که اصطلاحاً آن را عرق کردن دانه مینامند )و در نتیجه آنزیمهای موجود در دانه فعال گردیده و در اثر این عمل مواد موجود در دانه تجزیه گردیده و از کیفیت دانهها کاسته خواهد شد. از طرف دیگر در محیطهای مرطوب وبا افزایش درجه حرارت /محیط داخلی دانه مناسبتر جهت رشد و نمو باکتریها و عوامل بیماریزا گردیده و نه تنها سبب فساد دانه خواهد شد بلکه چنین دانههایی نیز برای مصرف انسان غیر قابل استفاده میگردند. به طور کلی رعایت نکات زیر هنگام انبار کردن دانه ضروری است:
1-رطوبت مجاز برای دانههای گندم بیش از 14 درصد نباشد.
2-تهویه انبار
3-حرارت داخل توده گندم نباید از 18 درجه سانتیگراد باشد بهترین درجه حرارت برای داخل سالن و داخل گندم حدود 10 درجه سانتیگراد است.
4-قسمت کف و دیواره های انبار میبایست کاملاً خشک و غیر قابل نفوذ در برابر رطوبت باشد.
5-قبل از پر کردن انبار، ضدعفونی داخل انبارها برای از بین بردن حشرات و یا آفات انباری ضروری و قابل توصیه میباشد.
6-هرگاه عواملی مانند برداشت زودتر از موعد و قبل از خشک شدن طبیعی و کامل گندم، ریزش باران هنگام برداشت و یا درزمان رسیدن محصول و همچنین نگهداری دانه در انبار و یا سیلو های مرطوب، سبب افزایش رطوبت دانهها و احتمالاً فعال شدن جوانه درون دانه گندم گردد، چون این رطوبت برای ادامه رشد جوانه کافی نمیباشد و رطوبت حاصل به تدریج کم خواهد شد در نتیجه قبل از خروج از کامل ریشه چه از چنین دانههایی ممکن است دانهها خشک شوند که در اثر آن عمل، دانهها چروکیده گردیده و از مقدار پروتئین آنها کاسته خواهد شد. بنابراین دانه های جوانه دار شده را باید فوراً خشک نمود.
خشک کننده های مخصوصی که برای این کار مورد استفاده قرارمی گیرند عبارتند از: جریان هوا /نور و همچنین حرارت و هوای گرم.
حرارت مورد نیاز برای خشک کردن این نوع دانهها حدود 40 تا 50 درجه سانتیگراد است. از طرف دیگر بوجاری دانه های جوانه زده ضروری است. مخلوط کردن دانه های جوانه دار شده با دانه های سالم و بدون جوانه فقط در مورد گندمهای خوراکی که به مصرف تهیه آرد میرسند تا 3 درصد مجاز و قابل قبول میباشند.
مدت زمان نگهداری دانه در انبار بستگی به شرایط داخلی دانهها و حرارت انبار و وضعیت ساختمانی انبار دارد و از نظر کلی به شرح جدول زیر است:
درجه حرارت
(سانتیگراد)
|
|
درصد رطوبت دانهها
|
|
5/16
|
15
|
6
|
14تا20ماه
|
16تا22ماه
|
7
|
18تا20ماه
|
18تا24ماه
|
10
|
7تا12ماه
|
12تا18ماه
|
14
|
7تا10ماه
|
7تا12ماه
|
16
|
4تا7ماه
|
6تا8ماه
|